Mia milito kun Hersh Rasseyner

Chaim Grade

Verkita origine en la jida

El la angla tradukis Barry Friedman


En 1937 mi revenis al Bjalistoko, kelkajn jarojn post kiam mi estis studento en la Novaredoka Jeŝivo de la Musaristoj, movado kiu donas specialan gravecon al la etikaj kaj asketaj elementoj en judismo. Reveninte, mi trovis multajn el miaj malnovaj samlernejanoj ankoraŭ tie. Kelkaj eĉ venis al mia prelego iun vesperon. Aliaj vizitis min sekrete, por eviti, ke la estro de Jeŝivo eksciu. Mi povis vidi, ke ilia malriĉeco alportis al ili suferon kaj ke la fajro de ilia juneca fervoro malrapide estingiĝis. Ili daŭre observis ĉiujn leĝojn kaj uzokutimojn zorge, sed la laceco de spiritaj luktoj kuŝis sur ili. Dum jaroj ili provis elŝiri el siaj koroj la deziron pri la ĝuoj de vivo, kaj fine ili konstatis, ke ili perdas la militon kun si mem. Ili ne venkis la malbonan urĝon.

Estis unu, kiun mi senĉese serĉis kaj ne trovis, mian ekssamlernejanon Hersh Rasseyner. Li estis malhela junulo kun brilaj malgajaj okuloj. Mi ne renkontis lin, sed aŭdis, ke li solece sin tenas en sia mansardo kaj eĉ ne venis al la Jeŝivo.

Iam ni renkontiĝis neatendite sur la strato. Li promenis kun la okuloj mallevitaj, kiel estas la kutimo ĉe la Novaredokaj Musaristoj; ili ne deziras esti "okulo kontraŭ okulo" kun la mondo. Sed li tamen vidis min. Li metis la brakojn malantaŭ lin, enŝovinte la manojn en la manikojn, por ke li ne devu premi manon kun mi. Ju pli li proksimiĝis, des pli alte levis la kapo. Kiam ni fine staris vizaĝo kontraŭ vizaĝo, li atente rigardis min. Li estis tiel kortuŝita, ke liaj nazotruoj ŝajnis tremeti - sed li silentis.

Inter la Musaristoj kiam vi demandas, Kiel vi fartas?, la demando signifas, Kio estas la stato de via religia vivo? Ĉu vi leviĝis je spiriteco? Sed mi forgesis kaj demandis tute simple: "Hersh Rasseyner, kiel vi fartas?"

Hersh iom retiris sin, rigardis min de la kapo ĝis la piedoj, vidis, ke mi estas laŭmode vestita, kaj levis la ŝultrojn. “Kaj kiel vi fartas, Chaim Vilner? Mia demando, vi vidas, estas pli grava. "

Miaj lipoj tremis kaj mi emocie respondis: “Via demando, Hersh Rasseyner, tute ne estas demando. Mi faras tion, kion mi devas.

Ĝuste tie, meze de la strato, li kriis: “Ĉu vi pensas, Chaim Vilner, ke forkurante de la Jeŝivo vi savis vin? Vi scias la diron inter ni: Kiu lernis musaron, tiu ne povas ĝui sian vivon. Vi ĉiam estos misformita, Chaim Vilner. Vi restos kriplulo dum la resto de via vivo. Vi verkas sendiajn versojn kaj ili rekompencas vin frapetante vin sur la vangon. Nun ili plenigas vin per aplaŭdoj, kiel ili plenigus anseron per greno. Ili faras bruon pri vi, vi estas traktata kiel infano naskita dum la maljunaĝo de siaj gepatroj. Sed poste vi vidos, kiam vi komencos iri al ilia lernejo, ho, ĉu la sekularuloj ne batos vin! Kiu el vi ne doloriĝas per kritiko? Ĉu iu el vi vere havas tiom da memestimo, ke tiu ne ĉirkaŭiras petegi aprobon de iu aŭtoritato? Ĉu iu el vi pretas publikigi sian libron anonime? La granda afero ĉe vi homoj estas, ke via nomo estu vidata kaj konata. Por kio vi rezignis nian trankvilecon de spirito? Por pasioj vi neniam povos kontentigi kaj por duboj vi neniam povos respondi, kiom ajn vi suferos."

Post kiam li diris ĉion, Hersh Rasseyner komencis foriri kun rapida, energia paŝo. Sed ankaŭ mi iam estis musaristo, do mi kuris post li.

“Hersh, aŭskultu min nun. Neniu scias pli bone ol mi, kiel vi estas ŝirita. Vi fieras pri vi mem, ĉar vi ne zorgas, ĉu la tuta strato ridas pri vi, ke vi surportis viajn cicitojn ĝis viaj maleoloj. Vi konvinkis vin kredi, ke la tuko kun la lanaj franĝoj estas vando inter vi kaj la mondo. Vi malestimas vin, ĉar vi timas, ke vi eble trovos favoron en la okuloj de la mondo, tiu edzino de Potifar. Vi timas, ke vi ne havos la forton disŝiri vin kiel la justa Jozefo. Do vi fuĝas de tento kaj pensas, ke la mondo postsekvos vin. Sed kiam vi vidas, ke la mondo ne postsekvas vin, vi koleras kaj krias: Neniu ĝuas la vivon. Vi volas konsoli vin per tiu ideo. Kiam vi loĝas en soleco en via mansardo, tio estas ĉar vi preferus havi nenion ol preni la paneron, kiun la vivo ĵetas al vi. Via modesteco estas aroganteco, ne abnegacio.

Kaj kiu diris al vi, ke mi serĉas plezuron? Mi serĉas veron, kiun vi ne havas. Cetere mi ne forkuris, mi simple revenis al mia propra strato - al strato Jatkev en Vilno. Mi amas la pordistojn kun la dorso rompita de portado de iliaj ŝarĝoj; la metiistoj verŝantaj ŝviton ĉe siaj laborejoj; la merkatinoj, kiuj fortranĉus fingron por doni al malriĉulo panan ŝelon. Sed vi skoldas la malsatojn ĉar ili estas pekuloj, kaj ĉio, kion vi povas diri al ili, estas penti. Vi ridas pri homoj, kiuj laboras, ĉar vi diras, ke ili ne fidas dion. Sed vi vivas per tio, kion aliaj faris. Virinoj elĉerpitaj de laboro alportas al vi ion manĝi, kaj kompense vi promesas al ili la mondon estontan. Hersh Rasseyner, vi delonge vendis vian parton de la mondo estonta al tiuj kompatindaj virinoj."

Hersh Rasseyner ektremetis kaj malaperis. Mi revenis al Vilno kun ŝarĝo forigita de mia konscienco. En la disputo kun la musaristo mi mem ekkomprenis kial mi forlasis ilin. Se tiutempe, mi diris al mi, mi ne sciis kial kaj kien mi iras, iu alia pensis ĝin por mi, iu alia pli forta ol mi. Tiu iu alia pli forta ol mi estis - mia generacio kaj mia medio.

II

Du jaroj pasis. Milito eksplodis inter Germanio kaj Pollando. Okcidenta Ukrainio kaj okcidenta Blankrusio estis prenitaj de la Ruĝa Armeo. Post kiam ili estis en Vilna kelkajn semajnojn, la rusoj anoncis, ke ili redonos la urbon al la litovoj. Al Vilna komencis veni rifuĝintoj, kiuj ne volis resti sub soveta regado. La Novaredoka Jeŝivo ankaŭ venis. Dume la sovetianoj restis. Malsato furiozis en la urbo. Ĉiu vizaĝo timiĝis pro la arestoj nokte faritaj de agentoj de NKVD-o. Mia koro estis peza. Iam mi staris en vico por porcio da pano. Subite mi vidis Hersh Rasseyner.

Mi aŭdis ke dume li edziĝis. Lia vizaĝo estis enkadrigita per malgranda nigra barbo, lia irmaniero pli retenita, liaj vestaĵoj pli prezentindaj. Mi tiel ĝojis vidi lin, ke mi forlasis mian lokon en la vico, puŝis tra la homamaso, kaj venis al li.

Li parolis malmulte kaj estis tre singarda. Mi komprenis kial. Li ne fidis min kaj timis problemojn. Mi povis vidi, ke li provas decidi ĉu paroli al mi. Sed kiam li vidis, kiom senkuraĝa mi estas, li kaŝis sian buŝon per la mano, kvazaŭ por kaŝi sian torditan rideton, kaj ekbrilo de mokado venis en lian okulon. Kun la kapo li mansignis al la ponto, sur kiu estis parkitaj kelkaj tankoj kun soldatoj de la Ruĝa Armeo.

"Nu, Chaim," diris Hersh al mi kviete, "ĉu vi estas kontenta nun? Ĉu ĉi tion vi volis?"

Mi provis rideti kaj respondis same kviete, "Hersh, mi ne havas pli da respondeco pri tio, ol vi havas por mi."

Li skuis sin kaj prononcis kelkajn akrajn, tranĉajn vortojn, ŝajnante forgesi sian timon: "Vi eraras, Chaim, mi ja respondecas pri vi." Li retiriĝis kelkajn paŝojn kaj gestis per la okuloj al la soldatoj de la Ruĝa Armeo, kvazaŭ dirante: Kaj vi respondecas pri ili.

III

Pasis naŭ pliaj jaroj, jaroj da milito kaj detruo, dum kiuj mi vagis tra Rusujo, Pollando kaj Okcidenta Eŭropo. En 1948, somere posttagmeze, mi veturis en la Pariza Metroo. Paroj staris proksime kune. Malaltaj francinoj, kvazaŭ svenantaj, pendis flanke de siaj nigrajharaj amantoj.

Mi vidis konatan vizaĝon. Ĝis tiam ĝi estis kaŝita per ies ŝultro, kaj nur kiam la paroj devis iomete moviĝi, tiu angulo de la vagono malfermiĝis. Mia koro ekbatis. Ĉu li vere povus vivi? Ĉu li ne estis en Vilno sub la germana okupado? Kiam mi revenis al la ruinoj de mia hejmo en 1945 mi ne vidis lin aŭ aŭdis pri li. Tamen tiuj estis la samaj okuloj, la sama obstine suprenlevita nazo; nur la larĝa nigra barbo komencis griziĝi. Mirigis min, ke li povas tiel trankvile rigardi la parojn, kaj ke bonkora rideto lumigis lian melankolian rigardon. Tio ne similis al li. Sed post momento mi rimarkis, ke en liaj okuloj estas fora rigardo. Li vere ne vidis la homojn en la trajno. Li estis vestita nete, kun longa mantelo kaj pura blanka ĉemizo butonumita ĉe la gorĝo, sen kravato. Mi pensis al mi mem: Li neniam surhavis kravatojn. Ĉi tio pli ol io alia konvinkis min, ke ĝi estas li.

Mi puŝis min tra la pasaĝeroj kaj ekkriis, "Pardonu, ĉu vi ne estas Reb Hersh Rasseyner?"

Li rigardis min, sulkigis sian frunton kaj ridetis. “Ha, Chaim, Chaim, ĉu vi estas? Sholom aleichem! Kiel vi fartas?"

Mi povis konstati ke ĉi-foje, kiam Hersh Rasseyner demandis: "Kiel vi fartas?" li ne signifi tion, kion li signifis dek unu jarojn antaŭe. Tiam lia demando estis kolera kaj moka. Nun li faris la demandon kviete, simple. Ĝi venis el lia koro kaj ĝi montris zorgon, kiel por malnova amiko.

Ni eniris angulon kaj li mallonge diris al mi, ke li estis en tendaro en Latvio. Nun li estis en Germanio, ĉe la kapo de Jeŝivo en Salzheim.

“Ĉu la estro de Jeŝivo en tendaro en Germanio? Kaj kiuj estas viaj lernantoj, Reb Hersh? "

Li ridetis. “Ĉu vi pensas, ke la Sanktulo estas por tiel diri orfo? Ni ankoraŭ havas knabojn, laŭdo al la Ĉiopovulo, kiu studas Toraon.”

Li diris al mi, ke li estis en la tendaro kun ĉirkaŭ dek lernantoj. Li proksimigis ilin al li kaj instruis al ili judecon. Ĉar ili ankoraŭ estis nur infanoj kaj tre malfortaj li helpis ilin en ilia laboro. Nokte ili kutimis kolekti sin ĉirkaŭ lia liteto kaj ĉiuj kune deklamus Psalmojn. Estis kuracisto en la tendaro, kiu kutimis diri, ke li donus duonon de sia vivo por ankaŭ povi deklami Psalmojn. Sed li ne povis. Li malhavis fidon, kompatindulo.

Mi estis feliĉa renkonti lin kaj mi preferis eviti debaton, do mi simple demandis, “Kaj kio alportas vin ĉi tien tiel ofte? Ĉu vi komercas?"

"Kompreneble ni komercas." Li karesis sian barbon kun kontento. “Granda komerco. Ni venigas Jeŝivajn homojn ĉi tien kaj sendas ilin al Israelo kaj Usono. Ni reprenas librojn de ĉi tie. Kun la helpo de la Ĉiopovulo, mi eĉ flugis dufoje al Maroko."

“Ĉu Maroko? Kion vi faris tie, Reb Hersh?"

"Revenigis studentojn de la marokaj judoj, parolis en ilia sinagogo."

“Kaj kiel vi parolis kun ili? Vi ne scias la araban aŭ la francan."

“La Ĉiopovulo helpas. Kio estas la diferenco kiel oni parolas? La ĉefa afero estas tio, kion vi parolas."

Neatendite li komencis paroli pri mi. “Kiel estos kun vi, Chaim? Estas tempo, ke vi ekpensu pri pento. Ni estas pli proksime ol pli malproksime."

"Kion vi celas?"

"Mi volas diri," li diris, eltirante siajn vortojn per ĉanto, "ke ni ambaŭ vivis pli ol duonon de niaj vivoj. Kio okazos al Reb Chaim?" Li forte akcentis la vorton Reb. “Kien vi vojaĝas? Kune kun ili, eble?” Liaj okuloj ridis pri la junaj paroj. “Ĉu vi deiros tie, kie ili deiros? Aŭ ĉu vi ankoraŭ kredas je ĉi tiu malkompatema mondo?"

"Kaj vi, Reb Hersh," mi demandis subite iritite, "ĉu vi ankoraŭ kredas je aparta providenco? Vi diras, ke la Sanktulo ne estas kvazaŭ orfo. Sed ni estas orfoj. Miraklo okazis al vi, Reb Hersh, kaj vi saviĝis. Sed kiel pri la resto? Ĉu vi ankoraŭ povas kredi?"

"Kompreneble mi kredas," diris Hersh Rasseyner, apartigante siajn manojn en senkulpa miro. "Vi povas tuŝi apartan providencon, ĝi estas tiel palpebla. Sed eble vi pensas pri tia homo, kiu kredas, ke la Ĉiopovulo troveblas nur en la agrablaj lokoj de ĉi tiu mondo, sed ne troveblas, Dio malpermesu, en la dezerto kaj rubejlandoj? Vi scias la regulon: same kiel viro devas fari benon super la bono, tiel li devas fari benon super la malbono. Ni devas fali antaŭ la grandeco -”

"Kion vi volas, Reb Hersh?" Mi interrompis. “Ĉu mi vidu la grandecon de Dio en la penso, ke nur Li povus kaŭzi tian detruon, ne karno kaj sango? Vi superas la Psalmojn, kiujn vi recitadis sur via lito en la koncentrejo. La Psalmisto vidas la grandecon de Dio en la fakto, ke la suno leviĝas ĉiutage, sed vi vidas miraklojn eĉ en katastrofoj."

"Sendube," respondis trankvile Hersh Rasseyner, "mi vidas ĉie, en ĉio, en ĉiu momento, apartan providencon. Mi ne povus resti sur la tero dum unu minuto sen la penso de Dio. Kiel mi povus elteni sen Li en ĉi tiu murdema mondo?”

"Sed mi ne diros, ke Lia juĝo estas ĝusta. Mi ne povas!"

"Vi povas," diris Hersh Rasseyner, metante amikecan manon sur mian ŝultron, "vi povas iom post iom. Unue la pentanto komprenas, ke la mondo ne povas esti sen Gvidilo. Tiam li komprenas, ke la Gvidilo estas la Dio de Israelo kaj ke ne ekzistas alia potenco krom Li por helpi Lin gvidi la mondon. Finfine li rekonas, ke la mondo estas en Li, kiel ni legas: 'Ne ekzistas loko vaka de Li.' Kaj se vi komprenus tion, Chaim, vi ankaŭ komprenus, kiel la Ĉiopovulo rivelas Sin en malfeliĉo same kiel en savo.”

Hersh Rasseyner parolis per varma voĉo. Li ne eĉ unufoje deprenis sian manon de mia ŝultro. Mi sentis grandan amon por li kaj vidis, ke li fariĝis pli pia ol iam ajn.

IV

Ni forlasis la Metroon proksime al la juda kvartalo, ĉe la strato de Rivoli, kaj ni preterpasis la malnovan urbodomon, la Hôtel de Ville. En la niĉoj de la muroj de la Hôtel de Ville, inter la fenestroj, en tri vicoj, staras ŝtonaj figuroj, iuj kun glavo, iuj kun libro, iuj kun peniko kaj paletro, kaj aliaj kun instrumentoj de geometristoj.

La Rasseyner vidis min rigardi la monumentojn.

Li ekrigardis ilin per la angulo de la okulo kaj demandis: "Kiuj estas tiuj idoloj?"

Mi klarigis al li, ke ili estas famaj francoj: ŝtatistoj, herooj, erudiciuloj kaj artistoj.

"Reb Hersh," mi petegis lin, "rigardu tiujn statuojn. Alproksimiĝu kaj vidu la lumon fluantan de iliaj marmoraj okuloj. Vidu kiom da boneco kuŝas kaŝita en iliaj ŝtonaj vizaĝoj. Vi nomas ĝin idolkulto, sed mi diras al vi vere, mi povus plori, kiam mi promenas ĉirkaŭ Parizo kaj vidas tiujn skulptaĵojn. Ja estas miraklo. Kiel homo povus enspiri la vivspiron en ŝtonon? Kiam vi vidas vivantan homon, vi vidas nur unu homon. Sed kiam vi vidas viron elverŝitan en bronzo, vi vidas la homaron mem. Ĉu vi komprenas min? Tiu tie, ekzemple, estas poeto fama tra la tuta mondo. La granda verkisto plilarĝigas nian komprenon kaj stimulas nian kompaton pri niaj kunhomoj. Li montras al ni la naturon de la viro, kiu ne povas superi siajn dezirojn. Li ne punas eĉ la malvirtulon, sed vidas lin laŭ liaj suferoj en la milito, kiun li faras kun si kaj la resto de la mondo. Vi ne diras, ke li pravas, sed vi komprenas, ke li ne povas deteni sin. Kial vi tiras vian barbon kun tia kolero, Reb Hersh?"

Li fiksrigardis min kun brulantaj okuloj kaj kriis: “Je honto! Kiel vi povas diri tiajn malsaĝajn aferojn? Ĉu vi do povus plori, kiam vi rigardas tiujn pentritajn materiobulojn? Kial vi ne ploras pri la karbigitaj muroj, kiuj sole restas de la sinagogo Gaon de Vilna? Tiuj viaj artistoj, tiuj monumenthakistoj; tiuj poetoj, kiuj kantis pri siaj imperiestroj; tiuj akrobatoj, kiuj dancis kaj ludis antaŭ la regantoj - ĉu tiuj viaj mastroj eĉ ĝenis sin pensi, ke ilia patrono masakros tutan urbon kaj ŝtelos ĉion, kion ĝi havis, nur por aĉeti ilin, viajn mastrojn, per oro? Ĉu la profetoj flatis reĝojn? Ĉu ili prenis donacojn de la salajroj de putinoj? Kaj kiel kompatema vi estas! La verkisto montras, kiel la malvirtulo estas viktimo de siaj propraj malbonaj inklinoj. Mi pensas, ke tion vi diris. Vere estas domaĝo pri la aroganta ribelulo! Li detruas aliajn, kaj kompreneble li ankaŭ estas detruita. Kia domaĝo! Ĉu vi pensas, ke estas pli facile esti bona viro ol adultulo? Sed vi aparte ŝatas priskribi la voluptan homon. Vi konas lin pli bone, estas io de li en vi artistoj. Se vi ekskuzas la homon, kiu ĝojegas pri sia malboneco, tiuokaze laŭ mi via tuta skribaĉado estas malpura kaj netaŭga. Kondamnu la malvirtulon! Kondamnu la manĝemulon kaj drinkulon! Ĉu vi diras, ke li ne povas deteni sin? Li devas deteni sin! Vi kantis belan kanton de laŭdo al la putraj idoloj, Chaim Vilner."

Hersh Rasseyner rigardis miajn okulojn per la akra, minaca mieno, kiun mi vidis dek unu jarojn antaŭe, kiam ni renkontiĝis en tiu Bjalistoka strato. Lia voĉo fariĝis malmola kaj resona. Preterpasantoj haltis kaj fikse rigardis la barban judon, kiu skuis sian fingron al la skulptaĵoj de la Hôtel de Ville. Hersh ne rimarkis la preterpasantojn. Mi sentis min embarasita antaŭ ĉi tiuj francoj, ridetantaj kaj scivoleme rigardantaj nin.

"Ne kriu tiel," mi diris al li kolereme. “Vi vere pensas, ke vi havas monopolon pri kompato kaj vero. Vi komencas, kie ni ĉesis antaŭ dek unu jaroj. En Novaredoko vi ĉiam tenis la fenestrojn fermitaj, sed tio estis ankoraŭ tro luma por vi en la Studodomo, vi do forkuris al via mansardo. De la mansardo vi malsupreniris en kelon. Kaj de la kelo vi enfosiĝis en truon sub la tero. Tie vi povus observi vian ordonon pri soleco kaj tie vi konvinkis vin, ke la pensoj kaj sentoj de viro similas al liaj haroj; se li volas, li povas tondi siajn harojn kaj lasi nenion krom barbo kaj orelringoj - sankta penso kaj pia konduto. Vi pensas, ke la mondo estas tio, kion vi imagas ĝin, kaj vi havos nenion komunan kun ĝi. Vi pensas, ke viroj estas tio, kion vi imagas ilin, sed vi diras al ili esti la malo. Sed eĉ la koncentrejoj ne povis diferencigi virojn ol kiaj ili estas. Tiuj, kiuj estis malbonaj, fariĝis pli malbonaj en la tendaroj. Alikaze ili eble vivus siajn vivojn kaj ne sciis sin mem je kio ili estis, sed en la krizo viroj vidis sin kaj aliajn malkaŝitajn. Kaj kiam ni ĉiuj estis liberigitaj, eĉ la pli bonaj inter ni ne estis liberigitaj de la veneno, kiun ni devis trinki malantaŭ la pikdrato. Nu, se la koncentrejo ne povus ŝanĝi virojn de supro malsupren, kiel vi povas atendi ŝanĝi ilin?"

La Rasseyner rigardis min kun miro. La kolero, kiu ekflamis en liaj okuloj, kvietiĝis, kvankam lasta ekbrilo de ĝi ŝajnis resti.

"Vi ne scias, pri kio vi parolas, Chaim," li diris mallaŭte kaj kontraŭvole."

Kiu diris al vi, ke tiaj suferoj plibonigas homojn? Estas tute klare, ke eksteraj kaŭzoj ne povas treni homojn reen al juda vivo. La koro kaj menso de viro devas esti pretaj.

"Se viro ne venis tien kun soifo por pli alta vivo, li certe ne levis sin en la koncentrejo. Sed la spirita viro scias, ke ĉiam kaj ĉie li devas peli sin pli alten, alie li falos pli malalten. Kaj pri la aserto, ke viro ne povas ŝanĝiĝi - tio estas kompleta mensogo. ‘En mia karno mi vidos Dion!’ La kazo de Hersh Rasseyner pruvas, ke viro povas ŝanĝiĝi. Mi ne rakontos al vi longan historion pri kiom da voluptoj mi suferis; kiom ofte la vejnoj mem en mia kapo preskaŭ eksplodas pro la sangobulado; kiom da obstinoj mi devis elŝiri el mi mem. Sed mi sciis, ke tiu, kiu neas sin, atestas la Mastron de la Mondo. Mi sciis, ke la plej malbona kondamno, kiu povas esti donita al viro, estas, ke li ne povos rezigni pri sia malnova naturo. Kaj ĉar mi vere volis konkeri min, la Ĉiopovulo helpis min."

"Vi estas severa en viaj juĝoj," mi respondis. "Vi ĉiam estis, Reb Hersh, se vi pardonos mian diron. Vi nomas ĉi tiujn saĝulojn putraj idoloj, sed vi rifuzas vidi, ke ili levis la homaron el ĝia besta stato. Ili ne estis buĉistoj de la animo kaj ili ne konvinkis sin kredi, ke homoj povas eltiri siajn pli malaltajn impulsojn kaj dehaki ilin. Ili tre bone konsciis pri la kaŝita radiko de la homa raso. Ili volis lumigi la mensojn de homoj per saĝo, por ke homoj povu foriri de siaj sovaĝaj deziroj. Vi ne povas forigi ombrojn per balailo, nur per lumigita lampo. Ĉi tiuj grandaj homoj -”

Hersh komencis ridi tiel laŭte, ke mi devis interrompi min. Li tuj ĉesis ridi kaj suspiris. "Mi estas tre laca," li diris. “Mi vojaĝis la tutan nokton. Sed iel mi ne volas forlasi vin. Ja vi iam estis studento ĉe Novaredoko; eble ankoraŭ restas en vi ie fajrero de la spirito."

Ni piediris al benko silente. Je la unua renkontiĝo kun li, mi pensis, ke li fariĝis pli milda. Nun mi konstatis bedaŭre, ke liaj postuloj al mi kaj lia neado de la tuta mondo kreskis. Mi tamen esperis, ke la paŭzo mildigos la streĉiĝon, kiu estiĝis inter ni, kaj mi ne volas rapidi esti la unua paroli denove. Hersh tamen sulkigis sian frunton kvazaŭ li kolektas siajn pensojn, kaj kiam ni sidis, li revenis al miaj lastaj vortoj.

V

“Ĉu vi diris, ke ili estas grandaj viroj? La germanoj insistas, ke ili produktis ĉiujn grandajn virojn. Mi ne scias, ĉu ili produktis la plej grandegajn, sed mi ne supozas, ke vi sekularaj homoj neus, ke ili ja produktis klerajn homojn. Nu, ĉu tiuj filozofoj influis sian propran nacion por fariĝi pli bonaj? Kaj la vera demando estas, ĉu la filozofoj mem estis bonaj viroj? Mi ne volas, ke vi pensu, ke mi subtaksas iliajn sciojn. Dum miaj jaroj en la koncentrejo mi aŭdis multon. Estis escepte kleraj viroj inter ni, ĉar la germano miksis nin ĉiujn, kaj en niaj libertempaj momentoj ni kutimis paroli. Poste, kiam kun la helpo de la Ĉiopovulo mi saviĝis, mi mem rigardis en la librojn de vi sekularaj homoj, ĉar mi ne plu timis, ke ili vundos min. Kaj mi vere estis tre impresita per iliaj ideoj. Iafoje mi trovis en iliaj verkoj tiom da talento kaj profundo, kiom en niaj propraj sanktaj libroj, se la du povas esti menciitaj per unu spiro. Sed ili estas kontentaj per parolado! Kaj mi volas, ke vi kredu min, kiam mi diras, ke mi koncedas, ke iliaj poetoj kaj sciencistoj volis esti bonaj. Nur — nur ili ne kapablis. Kaj se iuj ja havis bonajn kvalitojn, ili estis esceptoj. La amasoj kaj eĉ iliaj saĝuloj ne iris pli ol bonan paroladon. Koncerne paroladon, ili parolas pli bele ol ni.

Ĉu vi scias, kial ili ne povis pliboniĝi? Ĉar ili estas konsumita per pasio ĝui la vivon. Kaj ĉar plezuro ne estas io kion oni povas havi per si mem, murdo ekestis inter ili - la plezuro de murdo. Kaj tial ili parolas tiel belan paroladon, ĉar ili volas uzi ĝin por trompi sin fari bonajn agojn. Sed tio ne helpas. Ili estas kontentaj pri retoriko, kaj la kialo estas, ke ili ĉefe zorgas pri sistemoj. La nacioj de la mondo heredis de la grekoj la deziron al ordo kaj al belaj sistemoj.

“Unue ili faras tion, kion ili faras publike. Ili havas neniun plezuron pro siaj voluptoj, se ili ne povas peki malkaŝe, publike, por ke la tuta mondo sciu. Ili diras pri ni, ke ni estas nur hipokrituloj, dum ili faras tion, kion ili volas fari publike. Sed ili ŝatas militi, ne nur kun aliaj, sed ankaŭ kun si mem, kverelas kun si mem (kompreneble, ne tro vigle), eĉ suferas kaj pentas. Kaj kiam ili venas fari penton, ankaŭ la tuta mondo scias pri tio. Ilia estas tia pento, kiu donas al ili intensan plezuron; ilia memamo estas tiel ekstrema, ke ĝi limas je malsano. Ili eĉ ŝatas siajn viktimojn, ĉar iliaj viktimoj havigas al ili la plezuron peki kaj la dolĉajn afliktojn de bedaŭro."

La Rasseyner malproksimiĝis de mi al la alia fino de la benko kaj komencis rigardi min, kvazaŭ venis al li en la kapon, ke erare li eble parolas kun fremdulo. Poste li mallevis la kapon kaj murmuris kvazaŭ al si mem: "Ĉu vi memoras, tiu tempo en Bjalistoko?" Li silentis momenton kaj tiris haron el sia barbo kvazaŭ li elprenus siajn memorojn per ĝi. "Ĉu vi memoras, Chaim, kiel vi diris al mi sur tiu bjalistoka strato, ke ni forkuras de la mondo, ĉar ni timis, ke ni ne povos rezisti al tento?" Musaristo povas labori dum la tuta vivo plibonigi siajn kvalitojn, tamen unusola vorto de kritiko fiksos en li kiel tranĉilo. Jes, estas vere! Dum ĉiuj tagoj de mia juneco mi rigardis la teron, sen rigardi la mondon. Poste venis la germano. Li prenis min je mia juda barbo, tiris mian kapon supren kaj diris al mi, ke mi rigardu lin rekte en la okulojn. Mi do devis rigardi en liajn mavajn okulojn, kaj ankaŭ en la okulojn de la tuta mondo. Kaj mi vidis, Chaim, mi vidis - vi scias, kion mi vidis. Nun mi povas rigardi ĉiujn idolojn, legi ĉiujn malpermesitajn malpuraĵojn kaj pripensi ĉiujn plezurojn de la vivo, kaj ĝi ne plu tentos min, ĉar nun mi konas la veran vizaĝon de la mondo. Ho, Reb Chaim, turnu kaj pentu! Ne estas tro malfrue. Memoru tion, kion diris la profeto Jeremio: 'Ĉar mia popolo faris du malbonojn: ili forlasis Min, la fonton de vivaj akvoj, kaj elhakis el ili putojn, rompitajn putojn, kiuj ne povas teni akvon.' "

Hersh parolis kiel rompita viro. Larmoj falis sur lian barbon. Li frotis siajn okulojn por reteni la larmojn, sed ili plu fluis laŭ liaj vangoj. Mi prenis lian manon kaj diris al li kun emocio:

“Reb Hersh, vi diras, ke mi forlasis fonton de vivaj akvoj por rompita cisterno. Mi devas diri al vi, ke vi eraras. Mi ĉerpas akvon de la sama fontano kiel vi, nur kun alia vazo. Sed trankviliĝu, Reb Hersh. Vi mem diris, ke vi kredas, ke la nacioj de la mondo havas saĝulojn kaj agemulojn, kiuj volis esti bonaj, sed ne povis. Mi pensas, ke mi citas vin precize. Kion mi ne komprenas estas ĉi tio. Ĝi estas baza principo de judismo, ke la homo havas liberan volon. La novaredokanoj efektive asertas, ke eblas atingi tian staton de perfekteco, ke ni povas fari bonajn agojn sen la interveno de niaj fizikaj korpoj. Nu do, se viro efektive povas senigi la malbonajn ŝelojn de si mem, kiel li senŝeligus cepon, kiel vi respondas ĉi tiun demandon: Ĉar la saĝuloj inter la nacianoj volis esti bonaj, kial ili ne povus?”

Mi ne povis ekskludi mokan triumfon el mia demando. Ĝi ekscitis la Rasseyner el lia malgaja abstraktado. Konscie li rektigis sin kaj respondis milde.

"Chaim, vi ŝajne forgesis tion, kion vi lernis ĉe Novaredoko, do mi memorigos vin. En sia granda amo al la homaro, la Ĉiopovulo donis al ni racion. Se niaj saĝuloj, de benita memoro, diras al ni, ke ni povas lerni de la bestoj, certe ni povas lerni ankaŭ de racio. Kaj ni scias, ke la maljunuloj de Ateno starigis moralajn sistemojn laŭ pura racio. Ili havis multajn disĉiplojn, ĉiu kun sia propra lernejo.

Sed la demando ne ŝanĝiĝis. Ĉu ili vere vivis kiel ili instruis, aŭ ĉu iliaj sistemoj restis nur sistemoj? Vi devas kompreni unu fojon por ĉiam, ke kiam lia racio estas trankvila kaj pura, viro ne scias, kion li probable faros, kiam lia malluma deziro lin kaptos. Viro admiras sian propran saĝon kaj fieras pri sia scio, sed tuj kiam iom da deziro ekfluas en li, li forgesas ĉion alian. Racio similas hundo kondukata per ŝnuron, kiu trankvile sekvas la paŝojn de sia mastro - ĝis li vidas hundinon. Ĉe ni estas baza principo, ke falsaj ideoj devenas de malbonaj kvalitoj. Ĉiu viro povas raciigi ĉion, kion li volas fari. Ĉu estas vere, ke antaŭ nur iom da tempo li diris la malon de tio, kion li nun diras? Li diros al vi, ke li tiam eraris. Kaj se li lasos vin pruvi al li, ke li tiam ne eraris, li levos la ŝultrojn kaj diros: Kiam mi volas fari ion, mi ne povas esti Aristotelo. Tuj kiam lia deziro satiĝas, lia racio reviviĝas kaj li bedaŭras pro tio, kion li faris. Tuj kiam li sentas deziron denove ekmoviĝi, li denove forgesas sian racion. Estas kvazaŭ li estus en marĉo; kiam li eltiras unu piedon eksteren, la alia enprofundiĝas. Estas delikateco en lia karaktero, li sentas belecon, li esprimas siajn ekzaltitajn pensojn per mezuritaj vortoj, kaj en li estas neniu difekto; tiam li vidas inan maleolon kaj lia racio estas englutita. Se viro ne havas Dion, kial li aŭskultu la filozofon, kiu diras al li esti bona? La filozofo mem estas malvarma kaj malgaja kaj malplena. Li similas al viro, kiu volas festi geedzecon kun si mem.

La sola eliro estas jene: Homo devas elekti inter bono kaj malbono nur kiel la Leĝo elektas por li. La Leĝo volas, ke li estu feliĉa. La Leĝo estas la sola realaĵo en la vivo. Ĉio alia estas sonĝo. Same kiel la Mastro de la Mondo montris al Moseo en la dezerto fajran tabernaklon kaj diris al li: Tian tabernaklon vi faru por Mi, tiel devas homo fari en ĉiu apartaĵo tion, kion faras la fajra Kompleta Viro, kiu estas konstruita el la literoj en kiuj estas skribita la Leĝo. Eĉ kiam viro komprenas racie, kion li devus fari, li neniam devas forgesi, ke antaŭ ĉio li devas fari ĝin, ĉar la Leĝo ordonas al li fari ĝin. Tiel li povas gardi sin kontraŭ la okazo, kiam lia racio havos neniun potencon ordoni al li.

Atendu momenton, mi ankoraŭ ne finiĝis. Viro eble diros al si: Mi ne vivas laŭ racio sed laŭ la Leĝo. Kaj li eble sentos sin certa, ke kiam venos tento, li enrigardos la taŭgan libron por vidi, kion li devas fari, kaj li faros ĝin. Li diras al si, ke li estas libera. Fakte, la libereco de lia elekto ne iras pli malproksime ol lia deziro. Eĉ viro, kiu havas Leĝon, ne povos elteni sian tenton, se li ne gardos sin tage kaj nokte. Li, kiu scias ĉiujn sekretojn, sciis, ke nia patro Abrahamo staris preta oferi Isaakon; sed nur post la Ligado la anĝelo diris al Abraham: Nun mi scias. Tial ni lernas, ke ĝis viro plenumos tion, kion li devas, la Leĝo ne fidas lin. Infano havas la kapablon kreski, sed ni ne scias kiom alta li kreskos. Lia patro kaj patrino eble estas tiel altaj kiel la arboj, sed li eble estos simila al nana avo. Nur per bonaj faroj ni povas elpeli malbonajn farojn. Tial la judoj kriis ĉe Sinajo: 'Ni faros' - nur faros, ĉiam faros; 'Kaj ni obeos'-kaj nun ni volas scii tion, kion la Leĝo ordonas al ni fari. Sen faroj ĉiu enketo estas vana.

Tio estas la perspektivo kaj la morala maniero de 'la malnovulo', Reb Josefo Yoyzl, ke lia merito estu ŝildo por ni, kaj miloj da studentoj ĉe Novaredoko trempis sin en ĝi tage kaj nokte. Ni laboris por plibonigi nin, ĉiu el ni poluris kaj aranĝis sian propran animon, kun ekzamenantoj kolektantaj pruvojn de plibonigo kiel perlojn. Sed vi ridis pri ni. Poste venis la germano, ke lia nomo estu forviŝita, kaj murdis niajn sanktajn studentojn. Kaj nun ni ambaŭ estas vizaĝo-kontraŭ-vizaĝo al la detruo de la Israela Komunumo. Sed vi ankaŭ alfrontas alian detruon - la detruon de via fido en la mondo. Jen kio, tio doloras vin kaj turmentas vin, do vi demandas min: Kial la saĝuloj de la ne-judoj ne povis esti bonaj, se ili volis esti bonaj? Kaj vi trovas kontraŭdirojn en tio, kion mi diris. Sed la vera kontraŭdiro, kiun vi trovas, ne estas en tio, kion mi diris, sed en vi mem. Vi pensis, ke la mondo strebas pliboniĝi, kaj vi malkovris, ke ĝi strebas al nia sango.

Eĉ se ili volus, la saĝuloj de la ne-judoj ne povus iĝi bonaj ĝis la profundaj radikoj de sia medolo ĉar ili ne havas Leĝon kaj ĉar ili ne ellaboris por perfektigi siajn kvalitojn dum sia tuta vivo. Ilia etiko estis ellaborita de homaj mensoj. Ili fidis siajn argumentitajn supozojn, kiel viroj fidas la glacion de frosta rivero vintre. Poste venis Hitlero kaj metis sian pezon sur la saĝon de la saĝuloj de la nacioj. La glacio de ilia glita rezonado eksplodis, kaj ilia tuta boneco dronis.

Kaj kune kun ilia boneco al aliaj dronis ilia propra memrespekto. Pensu pri ĝi! Pro vorto ili ne ŝatis, ke ili bataladis per glavoj aŭ pafi unu la alian. Por eviti, ke la publika opinio moku ilin aŭ ke malsaĝulo nomas ilin malkuraĝuloj, kvankam ili tremis pro la penso morti, ili iris al sia morto. Dum generacio post generacio ilia aroganteco kreskis kiel kancero, ĝis ĝi finiĝis manĝante ilian karnon kaj suĉante ilian medolon. Dum jarcentoj ili konjektis, parolis, kaj skribis. Ĉu devo al nacio kaj familio venas unue, aŭ ĉu la libereco de la individuo venas antaŭ siaj devoj al gepatroj, edzino kaj infanoj - aŭ eĉ antaŭ li mem? Ili konsideris la aferon solene kaj konkludis, ke ne ekzistas ligoj, kiujn nacio ne rajtas rompi; ke vero kaj racio similas al la suno, kiu devas leviĝi; ĉu la suno povas esti kovrita per ĵetado de terbuloj al ĝi? Do venis en Okcidento botumita reganto kun malgrandaj lipharoj kaj en la Oriento botumita reganto kun grandaj lipharoj, kaj ambaŭ kune frapis la saĝulon ĝis la tero, tiel ke li sinkis en la koton. Mi supozas, ke vi diros, ke la saĝuloj volis savi siajn vivojn. Mi povas kompreni tion. Sed ĉu ili ne insistis, ke libereco, vero kaj racio estas pli valoraj al la filozofo ol lia vivo? Prenu tiun saĝulon, kies statuo staras tie, kun siaj instrumentoj por mezuri la stelojn kaj planedojn. Kiam ĉiuj aliaj argumentis: 'La suno rondiras ĉirkaŭ la tero,' li diris: 'Ne tiel; faru tion, kion vi volas al mi, rompu min, tiru kaj distranĉu min, la tero rondiras ĉirkaŭ la suno!’ Kion li dirus al siaj nepoj hodiaŭ? Se la spirito de vivo povus reveni al li, li rampus malsupren de sia niĉo en la muro, frapus sian ŝtonan kapon kontraŭ la ŝtonan ponton kaj deklamus Lamentojn."

VI

La Rasseyner komencis per malrapida parolado, kiel la kapo de Jeŝivo provanta klarigi malfacilan teksteron al sia lernanto por la centa fojo, mallonge paŭzante de tempo al tempo por ke mi sekvu tion, kion li diris. Iom post iom lia animacio kreskis; mi estis rememorigita pri la diskutoj, kiujn ni kutimis havi ĉe Novaredoko dum la vesperoj post la sabato en la semajnoj antaŭ la Tagoj de Raviteco. Li komencis paroli pli rapide, estis pli da ekscito en lia voĉo, kaj li finis siajn frazojn kiel viro martelfrapanta najlojn en muron. Li kriis al mi, kvazaŭ mi estus malhela kelo kaj li vokis al iu kaŝita en mi.

La placo kaj la najbaraj stratoj fariĝis pli kvietaj kaj la homfluo malpliiĝis. Sur la benkoj de la eta parko preterpasantoj mute sidis, elĉerpitaj de la intensa varmo de la tago kaj penante ricevi iom da mildigo de la malvarmeta vespera venteto, kiu komencis blovi en la blua krepusko de Parizo.

"Aŭskultu min, Chaim," rekomencis Hersh, "mi diros al vi sekreton. Mi devas paroli kun vi. Mi parolis kun vi dum ĉiuj tiuj jaroj, kiam mi estis en la geto kaj poste en la tendaroj. Ne miru pri tio, ĉar vi ĉiam estis kara al mi, de la tempo, kiam vi estis studento en Bjalistoko. Eĉ tiam mi havis la senton, ke vi staras kun unu piedo ekster nia tendaro. Mi preĝis por vi. Mi preĝis, ke vi restu juda. Sed miaj preĝoj ne helpis. Vi mem ne volis esti pia. Vi forlasis nin, sed mi neniam forgesis vin. Ili kutimis paroli pri vi en la Jeŝivo; via reputacio atingis nin eĉ tie. Kaj mi supozas, ke vi memoras la tempon, kiam ni renkontiĝis en Bjalistoko. Poste nia Yeshiva estis en Vilna, sub la bolŝevikoj, kaj ni renkontiĝis denove, sed tiam vi estis tre malkuraĝa. En la geto ili diris, ke vi estis mortigita provante eskapi. Poste ni aŭdis de partizanoj en la arbaro, ke vi loĝas en Rusujo. Mi imagadis, ke se ni ambaŭ estos savitaj, miraklo povus okazi. Ni renkontiĝus kaj mi povus paroli kun vi. Tial vi ne estu surprizita, se mi parolas kun vi tiel flue, kvazaŭ mi recitus la ĉiutagajn preĝojn. Kredu min, mi havis tiom imagajn debatojn kun vi, ke mi konas miajn argumentojn same kiel la unuan preĝon de la mateno."

"Reb Hersh," mi diris, "jam malfruas. La tempo por posttagmezaj preĝoj baldaŭ finiĝos."

"Ne zorgu pri miaj posttagmezaj preĝoj, Chaim," li ridis, "mi diris ilin tuj post la dekdua horo. En la tendaro tio fariĝis kun mi kutimo ne prokrasti plenumi ian ordonon. Mi rezonis, ke se iu horo estos mia lasta, mi ne volis veni al la Ĉieloj nuda.

Ĉu vi havas tempon kaj forton por daŭre aŭskulti min? Ĉu vi havas? Bone. Ĝis nun mi parolis al vi pri la ne-judaj saĝuloj. Sed unue ni devas esti klaraj en niaj propraj mensoj pri nia rilato al ili kaj al la tuta mondo. Kaj ankoraŭ unu afero: se io, kion mi diras, ŝajnas al vi tro severa, ne miskomprenu ĝin. Kvankam mi parolas kun vi, mi ne signifi vin persone; Mi vere celas sekularajn judojn ĝenerale. Ne do koleru.

VII

Viaj iluministoj kantadis ĉi tiun melodion: "Estu judo hejme kaj viro publike." Do vi demetis nian tradician mantelon kaj razis vian barbon kaj orelringojn. Tamen, kiam vi eliris sur la straton, la judo postkuris vin per via lingvo, per viaj gestoj, en ĉiu parto de vi. Do vi provis forigi la inkubon. Kaj la rezulto estis, ke la judo forlasis vin, kiel maljunan patron, kies infanoj ne traktas lin kun respekto; unue li iras al la sinagogo kaj poste, ĉar li ne havas elekton, al la hejmo por maljunuloj. Nun, kiam vi vidis - ve, kio okazis al ni! - vi renversis vian sloganon. Nun ĝi estas viro hejme kaj judo publike. Vi ne povas esti pia hejme, ĉar mankas al vi fido. Pro kolero kontraŭ la ne-judoj kaj nostalgio pri la patro, kiun vi forlasis, vi volas publike paradi vian judecon. Sed la viro, kiun vi provas esti hejme, kiel vi nomas ĝin, sekvas vin el via domo. La parabolo pri la princo kaj la nazireo validas por vi. Hundo estis invitita al du geedziĝoj, unu proksima kaj alia malproksima. Li pensis: Mi ne tro malfruos por la pli proksima. Do li kuris unue al la pli malproksima geedziĝo - kaj maltrafis ĝin. Senspire li kuris al la geedziĝo kiu estas pli proksima, kaj venis post la festeno. Kiam li provis puŝi sin tra la pordo, li nur ricevis la bastonon. La rezulto estis, ke li maltrafis ambaŭ. La moralo eble estas kruda, sed vi memoras de viaj Novaredokaj tagoj, ke ĝi estis aplikita al tiuj, kiuj volis havi kaj la plezurojn de ĉi tiu mondo kaj la Leĝon.

Vi kriis en la publika placo:" La nacioj de la mondo malŝatas nin ĉar ni estas malsamaj; ni estu kiel ili! ’Kaj vi estis kiel ili. Ne nur tio, sed vi staris ĉe la kapo de ilia civilizo. Kie estis fama sciencisto, pensulo, verkisto - tie vi trovis judon. Kaj ĝuste tial ili des pli malamis nin. Ili ne toleros la ideon, ke ni estu kiel ili.

Dum la mezepoko la pastroj volis bapti nin. Ili kutimis ĝoji pri la turmentoj de judo, kiu provis apartigi sin de la Komunumo de Israelo - kun sia familio funebranta lin kvazaŭ li estus mortinta kaj la tuta kongregacio lamentanta, kvazaŭ ĝi estus la fasto de la Naŭa de Ab. Nuntempe, tamen, kiam ili vidis kiom facile fariĝis, ke judo povas transsalti en ilian tendaron, ili starigis sin ĉe la antaŭpostenoj kun hakiloj en la manoj, kvazaŭ por forpuŝi sovaĝajn bestojn. Sed vi estis malsata kaj blinda, do vi saltis - sur iliajn aksojn.

Kiam vi forkuris de esti juda, vi kaŝvestis vian flugon per altsonoraj nomoj. Iluminiĝinto parolus en la plej alta retoriko pri Iluminiĝo; sed tio, kion li vere pensis, estis fariĝi drogisto. Li sopiris al la karnaj potoj de Egiptujo. Lia ambicio estis fosi siajn manojn en la poton kun neniu, kiu rigardus lin en la okulojn, kiel avarulo, kiu ne ŝatas, ke iu estu proksime al li, kiam li manĝas. Kun la nacioj de la tero la granda afero estas la individuo - lia suvereneco, lia plezuro, kaj lia ripozo. Sed ili komprenas, ke se ili agus laŭ la principo, ke ‘potenco faras korekto’, unu viro formanĝus la alian; do ili havas registaron de individuoj, kaj la regulo estas: Lasu min sola kaj mi lasos vin sola. Ĉe ni judoj la individuo ne ekzistas, gravas la komunumo. Tio, kio bonas por ĉiuj devas esti bona por ĉiu. Ĝis via ribelo judoj vivis kiel unu - en preĝo kaj en studado, en ĝojo kaj en malĝojo. Sed vi instigis la tribojn: ‘Ĉiu al viaj tendoj, ho Israelo!’ Ĉiu el ni sekvu sian propran leĝon, kiel la nacioj de la mondo. Krome, ne nur vi volis vivi kiel individuoj, vi ankaŭ volis morti kiel individuoj. Por eviti konfuzon kun la aliaj mortintoj en la tago de via morto, vi pasigis viajn vivojn starigante monumentojn por vi mem - unu per grandaj faroj; alia per la trudado de sia regado; triono per granda komerca entrepreno; kaj vi per la verkado de libroj. Vi ne malobservis la ordonon kontraŭ idolkulto. Kompreneble ne! Vi estis viaj propraj dioj. Vi profetis: ‘La homo estos dio.’ Do nature li fariĝas diablo.

Kial vi maltrankvilas, Reb Chaim? Ĉu ni ne konsentis, ke vi ne koleros? Mi ne celas vin persone; Mi nur parolas figure. Sed se vi vere sentas, ke mi celas vin, tiam mi faras tion! La malvirtuloj estas kiel la malkvieta maro. Ĉiu ondo pensas, ke ĝi transsaltos la bordon, kvankam ĝi vidas milionojn da aliaj frakasitaj antaŭ siaj okuloj. Ĉiu homo, kiu vivas nur por ĉi tiu mondo, pensas, ke li sukcesos fari tion, kion neniu alia povis fari. Nu, vi scias nun kiom vi atingis! Sed anstataŭ serĉi konsolon en la Mastro de la Mondo kaj en la Komunumo de Israelo, vi ankoraŭ serĉas la vitrajn splitojn de viaj frakasitaj sonĝoj. Kaj la malmulto ke vi havos en la estonta mondo, vi havas en ĉi tiun mondon eĉ malpli.

Tamen ne ĉiuj vi sekularistoj volis renversi la jugon de la Leĝo tute. Iuj grumblis, ke judismo ĉiam pli peziĝas: Miŝno sur Biblio; Gemaro sur Miŝno; komentoj sur Gemaro; kodoj; komentoj pri la kodoj; komentoj pri la komentoj, kaj komentoj pri ili. Malpezigu la pezon iomete, ili diris, do kio restas povas esti pli facile eltenita. Sed ju pli ili malpezigis la ŝarĝon, des pli peza la resto ŝajnis al ili. Mi fastas dufoje semajne sen malfacilo, kaj ili apenaŭ povas fari ĝin unufoje jare. Krome, kion la patro malakceptis parte, la filo malakceptis tute. Kaj la filo pravis! Prefere nenio ol tiel malmulte. Duon-vero tute ne estas vero. Ĉiu viro, kaj precipe ĉiu juna viro, bezonas kredon, kiu estros ĉion en lia intelekto kaj ardo. La devotulo kovras la kapon de knabo per ĉapo kiam li estas jaraĝa, por alkutimigi lin al ordonoj; sed kiam monduma patro subite petas sian plenkreskan filon kovri sian kapon per papera ĉapo kaj diri la benon pro la vino vendrede vespere, la junulo prave opinias, ke la tuta afero estas absurda. Se li ne kredas je kreado, kaj se la eliro el Egiptujo ne multe mirakliĝas laŭ li, kaj se la Kanto de Kantoj estas por li nur la kanto de paŝtisto kaj paŝtistino - Dio malpermesu! - kaj ne la kanto de amo inter la Asembleo de Israelo kaj la Sanktulo, benata estu Li, aŭ inter la ĉiela animo kaj la Ĉiopovulo, kial li benu la sabatan vinon? Ĉiu, kiu pensas, ke li povas teni sin al bazaj principoj kaj rezigni pri tio, kion li konsideras duaranga, similas al viro, kiu hakas la trunkon de arbo kaj atendas, ke la radikoj ne putros.

Mi jam diris al vi, Chaim, ke ni de la musara lernejo tre atentas kritikojn. Ĉu vi memoras, ke vi diris al mi, sur strato en Bjalistoko, ke ni provas eskapi per retiro, ĉar ni preferus havi nenion en ĉi tiu mondo ol nur iomete? Estas vere. Ni volas pli penigan kodon, pli da ordonoj, pli da leĝoj, pli da malpermesoj. Ni scias, ke ĉiuj plezuroj de la vivo similas al sala akvo: ju pli viro trinkas ĝin, des pli li soifas. Tial ni volas Toraon, kiu ne lasos lokon en ni por io alia.

Supozu, ke la Mastro de la Mondo venos al mi kaj diros:" Hersh, vi estas nur karno kaj sango. Sescent dek tri ordonoj estas tro multaj por vi, mi malpezigos vian ŝarĝon. Vi ne bezonas observi ĉiujn. Ne timu, vi ne estos senigita de la reviviĝo de la mortintoj! 'Ĉu vi komprenas, Chaim, tion, kio signifas esti ĉe la reviviĝo de la mortintoj kaj vidi vivon donitan denove al ĉiuj judoj, kiuj falis antaŭ miaj okuloj? Se la Patro de Kompato petus de mi malpli mem-oferadon, ĝi estus tre maldolĉa por mi. Mi preĝus: ‘Patro de Kompato, mi ne volas, ke mia ŝarĝo malpeziĝu, mi volas, ke ĝi fariĝu pli peza.’ Kiel la aferoj nun estas, mia ŝarĝo ankoraŭ estas tro malpeza. Kian sencon havas la vivo de fuĝanto, de judo savita de la kremaciejo, se li ne ĉiam pretas oferi sian parton de savita vivo por la Torao? Sed vi, Chaim, ĉu vi estas tiel aŭdaca en viaj postuloj al la mondo kiel mi en miaj postuloj al la Mastro de la Mondo? Kiam vi studis kun ni, vi estis tiel forta kaj fiera, ke vi povus esti kontenta nur atingante la fundon de la vero. Kaj nun ĉu vi pensas, ke estas ĝuste rampi sub la tablon de vivo, esperante oston de la festo de malpuraj plezuroj, aŭ sekan paneron de la ĝojoj de ĉi tiu mondo? Ĉu tio restas al vi pri via fiero kaj fido pri la militado de vivo? Mi rigardas vin kaj pensas: mi estas ankoraŭ tre malproksima de tio, kion mi devus esti. Se mi estus atinginta pli altan stadion, mia koro estus disŝirita por vi.

La ribelema deloganto malakceptis ĉion, dum tiu, kiu haltas inter du opinioj, lasis ion; sed ambaŭ, kiam ili volis montri sian senŝanĝan prudenton, unue denuncis la Komunumon de Israelo, ke ĝi lasis sin esti ligita en la araneaĵoj de senprofita dialektiko, vivante en tombejo kaj aŭskultante fantomajn rakontojn, koncernante sin kun nerealaĵoj kaj pensante, ke la mondo finiĝas ĉe la ruinita muelejo sur la monteta pinto. La lerta verkisto priskribis ĝin kun granda arteco kaj la vulgaruloj ridis. Kaj la sekularismaj reformistoj kun iliaj kleraj barbetoj pravigis sin per verso: ‘Kiun la Sinjoro amas, Li korektas.’ Alivorte, nur ĉar ili vere amis nin judojn, ili atakis nin. Sed ili rampaĉis antaŭ ĉio, kion ili vidis aliloke. Ili nomis nin sikofantoj - sed per siaj propraj animoj, kiel per ĉifonoj, ili viŝis la botojn de la nobelaro. La malkaŝa ribelulo kaj la viro, kiu preĝis sekrete kaj pekis sekrete - kial kontraŭagi ajnan flankon? - konsentis pri ĉi tio, ke la afero, kiun ili mokis nin plej entuziasme, estis nia kredo esti elektita. Kio estas tiel speciala ĉe ni? ili ridis. Kaj mi diras, eble vi ne sentas vin tre speciala - sed vi devas esti! Vi eble ne volas ĝin, sed la Ĉiopovulo ja volas ĝin! Antaŭ Miloj da jaroj la Dio de Izrael diris per Ezekiel Lia profeto: ‘Kaj tio, kio venas en vian menson, tute ne estos; per tio, ke vi diras: Ni estos kiel la nacioj, kiel la familioj de la landoj, por servi lignon kaj ŝtonojn. Kiel Mi vivas, diras la Sinjoro Dio - Ĉu vi aŭdas, Chaim? La Ĉiopovulo ĵuras per Sia propra vivo! - 'Kiel Mi vivas, diras la Sinjoro, la Eternulo, certe kun potenca mano, kaj kun etendita brako, kaj kun furiozo elverŝita, mi estos reĝo super vi.' Vi estas verkisto; skribu ĝin sur vian frunton. Vi ne ŝajnas tre impresita. Vi ne konsideras verson kiel pruvo. Sed la germano estas pruvo, ĉu ne? Hodiaŭ, ĉar tiom da judoj estis dehakitaj, vi ne volas memori, kiel vi antaŭe ridis pri ili. Sed morgaŭ, kiam la detruo estos forgesita, vi ridos denove pri la ideo, ke Dio elektis nin. Tial mi volas diri ion al vi.

Vi scias, ke mi estis en koncentrejo. Mi kuŝis sur la tero kaj estis piedpremita de la germano per liaj mallongnajlaj botoj. Nu, supozu, ke anĝelo de Dio venis al mi tiam, ke li kliniĝis kaj flustris al mia orelo: 'Hersh, en palpebrumeto mi igos vin la germano. Mi metos lian mantelon sur vin kaj donos al vi lian mortigan vizaĝon; kaj li estos vi. Diru la vorton kaj la miraklo okazos. ’Se la anĝelo demandus - ĉu vi aŭdas, Chaim? - Mi tute ne konsentus. Eĉ ne unu minuton mi konsentus esti la alia, la germano, mia torturisto. Mi volas la justecon de leĝo! Mi volas venĝon, ne rabon! Sed mi volas ĝin kiel judo. Kun la helpo de la Ĉiopovulo mi povus elteni la botojn de la germano sur mia gorĝo, sed se mi estus devinta surmeti lian maskon, lian murdan vizaĝon, mi estus sufokita kvazaŭ mi estus gasmortigita. Kaj kiam la germano kriis al mi: 'Vi estas sklavo de sklavoj,' mi respondis per miaj vunditaj lipoj: 'Vi elektis min.'

Mi volas demandi al vi nur unu demandon, ne pli. Kio okazis, scias ĉiuj judoj. ‘La tuta domo de Izrael ĝemu pri la brulado, kiun ekflamis la Sinjoro.’ Ĉiuj judoj funebras pri la triono el nia popolo, kiu mortis estante martiroj. Sed iu kun vera sento scias, ke ne triono de la domo de Israelo estis detruita, sed triono de li mem, de lia korpo, lia animo. Kaj tial ni devas kalkuli - vi same kiel mi. Ĉiu, kiu ne kalkulas, devas esti tiel bestema kiel la bestoj en la arbaro. Ni faru la kalkulon kune. En justeco kaj kompato, ĉu ni povas pardoni la murdintojn? Ne, ni ne povas! Ĝis la fino de ĉiuj generacioj ni ne povas pardoni ilin.

Nek vi nek mi rajtas fermi la okulojn nokte. Ni ne rajtas fuĝi de la lamentoj, la okuloj kaj la etenditaj brakoj de la murdito; kvankam ni rompas sub la angoro kaj afliktoj, ni ne rajtas fuĝi de ilia kriado. Kio do? Mi scias, ke la kalkulo ankoraŭ ne finiĝis; malproksime de tio. Kaj mi neniam pensis por unu momento, ke iu ajn en la mondo krom la ĵaluza kaj venĝema Dio venĝos la senhelpajn etulojn, kiujn la Gestapo ŝtopis en la trajnojn por Treblinko, tretpaŝante sur iliajn delikatajn korpetojn por enigi tiom multajn infanojn kiel eble en la vagonoj. Tial mi ne havas la plej etan ombron de dubo, ke la granda kaj terura tago, jen ĝi venas! Kiam mi aŭdas homojn kvereli pri politiko, kaj kalkuli la pozicion de la potencoj, mi scias, ke ekzistas alia libraro, tenata en fajro kaj sango. Ne utilas demandi min, ĉu mi volas ĝin tiel aŭ ne, tiel ĝi devas esti!

Sed vi, Chaim, kiel vi povas manĝi kaj dormi kaj ridi kaj vesti vin tiel elegante? Ĉu vi ankaŭ ne devas fari vian kalkulon? Kiel vi povas puŝi vin en la mondon, kiam vi scias, ke ĝi kongruas kun la murdistoj de la membroj de via propra domo? Kaj vi pensis, ke la mondo fariĝas pli bona! Via mondo falis! Mi havas pli grandan fidon ol iam ajn. Se mi havus nur tiom da fido kiel en la pasinteco, tio estus ofendo kontraŭ la martirigitaj sanktuloj. Mia respondo estas, pli kaj pli da oferado por la Mastro de la Mondo; krii ĝis la spirito elĉerpiĝos: 'Pro Vi ni estas mortigitaj la tutan tagon'; iradi, ĝis la animo foriros, kun frakasita koro kaj manoj levitaj al la ĉielo: ‘Patro, Patro, nur Vi restas al ni!’ Sed kio ŝanĝiĝis ĉe vi, Chaim? Kio estas via respondo?"

VIII

La parolado de Rasseyner estis kiel seka flamo, iom post iom prenante fajron de si mem. Mi konstatis, ke li malŝarĝas sin per multe da amasigita kolero. Fine li silentiĝis. Liaj lipoj estis pinĉitaj pro la penado, kiun li devis fari por obei sin kaj ne plu paroli.

La bluo de la vespera ĉielo fariĝis pli malhela. La ŝtonaj figuroj ĉirkaŭ la Hôtel de Ville ŝrumpis, kvazaŭ timigitaj de tio, kion diris la Rasseyner, kaj kviete profundiĝis en la murojn. La malnova konstruaĵo nun estis duone en mallumo. La stratlanternoj eligis la platan verdan koloron de nia ĉirkaŭaĵo. Nigraj brilantaj aŭtomobiloj glitis kviete super la asfalto. Maldika eta pluvo komencis faligi. Fenestroj lumiĝis. La homoj irantaj laŭ la alia flanko de la strato ŝajnis moviĝi kun silenta, sekreta rapideco malantaŭ dika silka kurteno, teksita de la somera pluvo.

De nia eta malplena angulo en la ombro mi rigardis trans la straton. En la lumo de la elektraj lampoj la pluvgutoj aspektis kiel milionoj da fulgoroj rapidantaj malsupren de la ĉielo en hasta ĝojo. Mi havis impulson kunfandi min kun la homa rivereto fluanta laŭ la ĉirkaŭaj lumigitaj stratoj. Mi ekscitiĝis, kaj mi sentis la doloretojn en miaj rigidiĝintaj membroj. La malpeza pluvo finiĝis. Hersh sidis proksime al mi, senmova kaj kvazaŭ surda, liaj ŝultroj akraj kaj angulaj kaj lia kapo klinita kaj mallevita en mallumo. Li atendis, ke mi respondu.

"Reb Hersh," mi finfine diris, "dum mi sidis ĉi tie aŭskultante vin, mi kelkfoje pensis, ke mi aŭskultas min. Kaj ĉar estas pli malfacile mensogi al vi mem ol al iu alia, mi respondos al vi kvazaŭ vi estus mia propra konscienco, sen penso pri aŭ nur esti ĝentila aŭ provi gajni debaton. Mi ne havas pli grandan devon ol vi scii ĉion. Mi ne konsideras ĝin speciala virto ne havi dubojn. Mi devas diri al vi, ke same kiel la grandeco de la fideluloj konsistas el ilia senkulpeco kaj tuteco, tiel la heroeco de pensuloj konsistas el tio, ke ili povas toleri dubon kaj fari pacon kun ĝi. Vi ne malkovris vian veron; vi ricevis ĝin farita. Se iu demandos vin pri io en via praktiko, pri kiu vi mem ne scias la signifon, vi respondas: ‘La laboro de miaj patroj estas en miaj manoj.‘ Kutime viro estas ribelulo en sia junaĝo; en aĝo li serĉas trankvilon. Vi havis trankvilon en via junaĝo, dum mi eĉ ne havas ĝin nun; vi iam antaŭdiris, ke tiel estos ĉe mi. Sed ĉu via trankvilo de animo estas pruvo, ke la vero estas ĉe vi? Kontraŭ via preteco suferi kaj fari oferojn, estas elemento de memkontento en vi. Vi diras pri vi mem, ke vi naskiĝis en multkolora mantelo - kun la vero.

Ili kutimis nomi 'la malnova,' la fondinto de Novaredok, la mastro de la truoj. Oni diris, ke Reb Joseph Yoyzl loĝis aparte multajn jarojn en la arbaro en kabano, kiu havis du truojn en la muro; per unu ili donus al li laktmanĝaĵojn kaj per la alia viandmanĝaĵojn. Kiam li foriris el la kabano kaj revenis al la mondo, lia filozofio estis aŭ lakto aŭ viando, unu ekstrema aŭ alia, sed nenio intera. Liaj disĉiploj, inkluzive de vi, prenis de li ĉi tiun instruon. Liaj disĉiploj ankaŭ volas tion, kion ili nomas tuteco, kaj ili ne havas uzon por kompromisoj. Kion vi diris pri tio, ke ni volas malgrandan Toraon, por ke ĝi estu pli facila por ni, estis simple senfaraj vortoj. Male, ni igas ĝin esti pli malfacile por ni mem, ĉar ni agnoskas duoblan respondecon - al juda tradicio kaj al laika kulturo.

Vi diris, ke inter judoj la grava afero estis ĉiam la komunumo kaj ne la individuo, ĝis ni venis kaj ruinigis ĝin; ni volis esti kiel la nejudoj, por kiuj la ‘Mi’ estas pli grava ol ĉio alia. Kaj por vundi min, vi provis persvadi min, ke tio, kion mi volas fari, estas grimpi supren sur la Hôtel de Ville kaj meti min tie kiel vivantan monumenton al mi mem. Vi permesas al vi moki, ĉar finfine, kion vi faras estas por la bonfarto de Ĉielo, ĉu ne? Mi ne komencos nun rakonti al vi historiajn faktojn pri gvidantoj kaj regantoj, kiuj igis la komunumon ilia piedbenketo. Pri tio, kion vi diras, ke la principo ĉe judoj estis ĉiam la komunumo ĝis ni venis, mi konsentas. Ni sekularistoj volas liberigi la individuon. Vi diras, ke viro devu ŝiri siajn proprajn dezirojn el si mem. Sed dum centoj da jaroj viroj iris al torturo kaj morto tiel ke la ŝtatkomunumo konsistas de liberaj kaj feliĉaj individuoj. Mi povus legi al vi preskaŭ senfinan liston de niaj propraj knaboj kaj knabinoj, kies juneco estis pasigita en nigraj karceroj, ĉar ili ne malhelpus provi plibonigi la mondon. Vi mem scias pri judaj laboristoj en nunaj tagoj kaj en antaŭaj tagoj, kiuj batalis kontraŭ ĉiuj subpremantoj kaj tiranoj. La sola afero estas, ke vi ne koncedos, ke ankaŭ liberpensuloj povas oferi sin, do vi plendas, ke ili forlasis judan tradicion nur por ĝui malpermesitajn plezurojn. Tio estas malvera. En mia propra kvartalo mi konis tiom da ‘serĉantoj’ kiel en Novaredoko - kaj pli. Ĉar vi neis la mondon, Reb Hersh, vi retiriĝis en mansardon. Sed ĉi tiuj junuloj multe amis la mondon, kaj ili oferis sin - por plibonigi ĝin.

Kiun rajton do vi havas por plendi al ni pri la mondo? Vi mem diris, ke ni revis pri alia, pli bona mondo - kiu nuligas vian akuzon. Ni portis en la mondon nian propran vizion pri tio, kio estu la mondo, kiel la judoj en la dezerto portis la Arkeon kun la Tabuloj de la Interligo, por ke ili povu eniri la landon de Kanaano kun sia propra Leĝo. Vi ridas; vi diras, ke ni trompis nin mem. Mi demandos vin: Ĉu vi rezignas pri judismo, ĉar la samarianoj kaj la karaanoj distordis la leĝon de Moseo?

Sed mi ne devas pardonpeti al vi. Vi amasigas min kune kun la murdintoj kaj postulas de mi kalkulon pri la mondo. Mi povas esti tiel severa akuzanto kiel vi. Mi povas krii kontraŭ vi kaj postuli kalkulon pri vi. Se ni forlasis judan tradicion, estas via kulpo! Vi barikadis vin mem, fermis la pordegojn kaj lasis neniun eksteren. Se iu metis lian kapon eksteren, vi provis retiri lin per liaj piedoj; kaj se vi ne povus, vi elĵetis lin korpe kaj fermis la pordojn malantaŭ li kun malbeno. Ĉar li ne havis lokon, al kie li povas reiri, li devis iri pli for ol li mem volus. De generacio al generacio vi fariĝas pli fanatika. Viaj koroj estas malvarmaj kaj viaj oreloj surdaj al ĉiuj sciencoj de la mondo. Vi ridas pri ili kaj diras, ke ili estas vanaĵoj. Se vi povus, vi metus homojn denove en la punpilorion, kiel Gaon de Vilna faris al sekvanto de la klerismo, kiu kuraĝis diri, ke la malnovaj ekzegezistoj ne tro bone sciis la hebrean gramatikon. Eĉ hodiaŭ, por la plej malgranda malobeo, vi postulus la plej gravan punon, se vi povus. Sed ĉar vi ne povas, vi mallongigas viajn memorojn. Vi ŝajnigas ne memori, kiel vi iam persekutis iun, kiu aŭdacis diri ion alian ol vi, sen bazigi sin sur la aŭtoritato de la antikvaj saĝuloj, de benita memoro aŭ eĉ kun ilia aŭtoritato. Dum via tuta vivo vi studis La Padon de la Vertikalulo. Ĉu vi scias, kiom ĝia aŭtoro estis suspektata kaj persekutata, kiom da angoro ili kaŭzis al li, kiel ili ĉasis herezon en liaj verkoj? Ĉu vi scias tion, almenaŭ? Kaj vi mem, ĉu vi ne ekzamenis la enhavon de la kofroj de viaj studentoj, serĉante malpermesitajn librojn? Ĉu eĉ nun via voĉo ne havas en ĝi ion de la voĉo de la trumpeto de anatemo? Ĉu via okulo ne brulas kiel la nigra kandelo de anatemo? Kaj ĉu vi vere pensas, ke kun ĉiuj viaj protestadoj vi amas judojn pli ol la verkistojn, por kiuj estis tiel dolore skribi kritike pri la juda komunumo? Ĉu vi ne entombigis ilin ekster la muro, kiam vi povis, sen ŝtono marki ilian tombon? Cetere, Reb Hersh, mi volas, ke vi sciu, ke ĉi tiu kvartalo, en kiu ni estas, estas malnova Parizo. Ĉi tie apud la Hôtel de Ville, kie ni sidas, estas la Placo de Grève - tio estas Ekzekuta Placo, kie ili kutimis torturi kaj ekzekuti tiujn, kiuj estis mortkondamnitaj. Ĝuste ĉi tie, antaŭ pli ol sepcent jaroj, estis bruligita la Gvidlibro pri Perpleksuloj de Maimonido, pro denunco de eminentaj kaj fervoraj rabenoj. Rabeno Jonah Gerondi havis manon en ĝi. Poste, kiam la pastroj ekbruligis ankaŭ la Talmudon, rabeno Jona sentis, ke tio estas puno de la Ĉielo pro lia milito kontraŭ Maimonido, kaj li pentis. Tiam li verkis siajn Pordegojn de Pento. En Novaredoko ili kutimis legi la Pordegojn de Pento per tiaj krioj, ke iliaj pulmoj preskaŭ disŝiriĝis; sed ili neniam pensis lerni ĝian moralon, kiu estas ne esti fanatika.

Kiel fremdigita vi sentas vin de ĉiuj laikaj judoj videblas en via konstanta ripeto de 'ni' kaj 'vi.' Vi ridas pri ni kompatindaj sekularistoj. Vi diras, ke nia sufero estas sencela; ni ne volas esti judoj, sed ni ne povas helpi ĝin. Sekvus, ke la germano eraris, rigardante nin kiel judojn. Sed estas vi, kiu faras tiun eraron. La malamikoj de Israelo tre bone scias, ke ni samas; ili diras ĝin malkaŝe. Kaj ni samas ne nur por la malamikoj de Israelo, sed ankaŭ por la Mastro de la Mondo! En la alia mondo via animo ne surportos ĉapon aŭ barbon aŭ flankbuklojn. Via animo venos tien tiel nuda kiel la mia. Vi volus, ke la vera Israela Komunumo estas manpleno da Hersh Rasseyneroj. La aliaj estas kvaronjudoj, dekonaj judoj - aŭ eĉ ne tio. Vi diras, ke esti juda estas nedividebla, ĉio aŭ nenio. Vi do igas, ke ni judoj estas miloble malpli multaj ol ni jam estas.

Vi pravis, kiam vi diris, ke ne triono de nia popolo estis murdita, sed pli ĝuste ke triono estis eltranĉita el la karno kaj animo de ĉiu judo, kiu postvivis. Laŭ via opinio, tamen, Reb Hersh, ĉu vere triono de niaj homoj pereis? La esenco de tio, kion vi diras - denove la sama afero - estas, ke iu ajn, kiu ne estas via tipo de judo, tute ne estas judo. Ĉu tio ne signifas, ke estis pli multaj korpoj bruligitaj ol judoj murditaj? Ĉu vi vidas, kian kruelecon devas konduki via religia fanatikeco.

Mi volas, ke vi konsideru ĉi tion kaj decidu ĝin en vi mem. Tiuj judoj, kiuj ne maltrankviliĝis tage kaj tage pri la granda destino de la homo, kiuj ne estis inter la tridek ses kaŝitaj justuloj, kiuj subtenas la mondon, sed kiuj vivis malriĉan vivon por si mem, siaj edzinoj kaj infanoj. ; tiuj judoj, kiuj leviĝis matene sen diri la taŭgajn matenajn preĝojn kaj manĝis sian nigran panon sen diri la benon super pano; tiuj judoj, kiuj laboris sabate kaj ne observis la lastan detalon de la Leĝo pri Sanktaj Tagoj; tiuj judoj, kiuj obeeme kaj pacience atendis ĉe la tablo de ĉi tiu mondo, ke panero falu al ili (jen tio, kun kio vi, Reb Hersh, la ermito de Novaredoko, la viro, kiu loĝas aparte, mokis ilin), tiuj judoj, kiuj loĝis kune en najbareco, en malgrandaj kvereloj kaj malgrandaj repaciĝoj, kaj pereis kune same - ĉu vi allasas ilin al via paradizo aŭ ne? Kaj kie ili sidos? Ĉe la orienta muro, kune kun la musaristoj, aŭ ĉe la pordo, kun la piedoj ekstere? Vi diros al mi, ke la simplulo estas sankta kaj pura, ĉar li pereis kiel judo. Sed se li travivis, ĉu li estas malvirta kaj fia, ĉar li ne sekvas vian vojon? Ĉu tio estas via kompato kaj amo por la Komunumo de Israelo? Kaj vi kuraĝas paroli en ilia nomo kaj diri, ke vi estas la proparolanto de la sanktitaj mortintoj! Kial vi leviĝas? Ĉu vi volas forkuri? Sed vi certigis min, ke vi antaŭe sonĝadis renkonti min kaj paroli ĝin kun mi. Ĉu vi povas nur paroli kaj ne aŭskulti? Novaredoka musaristo, sidiĝu kaj aŭskultu min!

Se laikaj judoj estas tiom fremdaj al vi, kial mi surpriziĝu pri la nigreco de via malamo kontraŭ la tuta ne-judisma mondo? Sed ni ne plu kverelu, Reb Hersh; ni decidu niajn disputojn kviete. Ĉu ni rajtas malami la tutan ne-judan mondon? Vi scias same kiel mi, ke iuj savis la vivojn de judoj. Mi ne eniros diskuton kun vi pri la ĝusta nombro de tiaj homoj. Sufiĉas por mi, ke vi scias, ke estis iuj.

En 1946, en Pollando, mi iam ĉeestis malgrandan kunvenon honore al polo, kristano, kiu kaŝis dek judojn. Ĉe tiu festeto ni ĉiuj sidis ĉirkaŭ tablo. Ni ne laŭdis la kuraciston, ni ne parolis pri noblaj kaj ekzaltitaj aferoj, pri homaro kaj heroeco, aŭ eĉ pri judoj kaj poloj. Ni simple demandis lin, kial li ne timas kaŝi dek judojn malantaŭ la muro de sia oficejo. La kuracisto estis malgranda, grizhara viro. Li daŭre ridetis, preskaŭ infanece, kaj li embarasite dankis nin pro la honoro - granda honoro! - ke ni faris lin. Li respondis nian demandon per mallaŭta voĉo, preskaŭ lang-ligita: kiam li kaŝis la judojn, li sentis sin certa, ke ĉar ĝi estas bona ago, nenio malbona okazos al li.

Ĉi tie en Parizo estas maljunulino, litovino. Mi bone konas ŝin. Ĉiuj scias, ke en la Vilna geto ŝi savis la vivojn de judoj, kaj ankaŭ kaŝis librojn. La germanoj kondamnis ŝin al morto, sed ŝi estis ŝparita per miraklo. Ili sendis ŝin al tendaro en Francio. De kiam ŝi estis liberigita ŝi asociiĝas kun judaj rifuĝintoj. Ŝi estas maljuna revoluciulino, ateisto; tio signifas, ke ŝi ne kredas je Dio.

Imagu, ke ambaŭ, la maljunulino kaj la maljunulo, la litovina kaj la pola, la revoluciulino kaj la kristano, sidis ĉi tie aŭskultante nin! Ili diras nenion, ili nur aŭskultas. Ili estas timitaj per viaj akuzoj, sed ne koleraj, ĉar ili komprenas, ke via malamo kreskas el malgajeco. Ili ankaŭ ne bedaŭras, ke ili savis la vivojn de judoj; ili nur sentas doloron en siaj koroj, grandan doloron. Kial vi pensas, ke ili savis la vivojn de judoj? La devota kristano ne provis konverti iun ajn. La maljuna revoluciulo ne provis igi iun ajn esti ateisto; male, ŝi kaŝis niajn sanktajn librojn. Ili savis la vivojn de judoj ne nur de kompato, sed ankaŭ por si mem. Ili volis pruvi al si mem - neniu alia povus scii - ke la tuta mondo ne konsistas nur el krimuloj kaj tiuj, kiuj estas indiferentaj pri la malbonŝanco de aliaj. Ili volis savi sian propran fidon al homoj, kune kun la vivo de judoj. Nun vi venas kaj malkonfesas ĉion en la mondo, kiu ne estas pie juda. Mi demandas vin: ĉu estas loko en via mondo por ĉi tiuj du gemaljunuloj? Ĉu vi ne vidas, ke vi forpelus ilin en la nokton? Ĉu vi prenos ilin, la justulojn de la mondaj nacioj, el la kategorio de ne-judoj kaj metos ilin en specialan kategorion? Ili ne riskis siajn vivojn, por ke Reb Hersh Rasseyner, kiu malamas ĉiujn, ĉiujn, povus fari escepton de ili.

Sed vi demandas min, kio ŝanĝiĝis por mi post la detruo. Kaj kio ŝanĝiĝis por vi, Reb Hersh? Vi respondas, ke via fido plifortiĝis. Mi malkaŝe diras al vi, ke via respondo estas bagatela, plenda respondo. Mi tute ne akceptas ĝin. Vi devas fari al Dio la malnovan demandon pri la justulo, kiu fartas malbone kaj la malbonulo, kiu fartas bone - nur multobliĝis por miliono da murditaj infanoj. La fakto, ke vi anticipe scias, ke ne estos klarigo de la Ĉielo, ne senŝarĝigas vin de la respondeco demandi, Reb Hersh! Se via fido estas tiel forta kiel tiu de Ijobo, tiam vi devas havi lian kuraĝon krii al Ĉielo: ‘Kvankam Li mortigos min, tamen mi fidos al Li; sed mi argumentos laŭ miaj manieroj antaŭ Li! ’Se viro ne pekis, li ne rajtas deklari sin kulpa. Pri ni, eĉ se ni estus diabloj, ni ne povus peki sufiĉe por nia justa puno esti miliono da murditaj infanoj. Tial via respondo, ke via fido plifortiĝis, tute ne respondo, kiam vi ne postulas eksplikon de Ĉielo.

Reb Hersh, ni ambaŭ estas lacaj kaj elĉerpitaj pro tuta tago da disputado. Vi demandas, kio ŝanĝiĝis por mi. La ŝanĝo estas, ke mi volas fari pacon kun vi, ĉar mi amas vin profunde. Mi neniam malamis vin kaj mi neniam serĉis difektojn en via karaktero, sed tion, kion mi vidis, mi ne lasis nedirita. Kiam vi ekkoleris kontraŭ mi antaŭ ol mi foriris, mi koleris kontraŭ vi, sed nun mi plenas de amo al vi. Mi diras al vi, kiel la Plejpotenculo diris al la judoj kunvenintaj en Jerusalemo en la festotagoj: Mi volas esti kun vi ankoraŭ unu tagon, estas malfacile por mi disiĝi de vi. Jen tio, kio ŝanĝiĝis por mi kaj por ĉiuj judaj verkistoj. Nia amo al judoj fariĝis pli profunda kaj pli sentema. Mi ne malkonfesas la mondon, sed honeste mi devas diri al vi, ke ni volas enmeti en nin mem la kaŝitan heredon de la fortoj de nia popolo, por ke ni povu plu vivi. Mi petegas vin, ne rifuzu al ni parton en la heredo, kiel ajn laŭte ni vokas al Ĉielo kaj postulas bilancado. Nia krio kaŝas trankvilan preĝon por la Dia Ĉeesto, aŭ por la mieno de tiuj detruitaj en la flamoj, ripozi sur la fremdigitaj judoj. La juda mieno de la bruligituloj ankoraŭ pendas en gasaj nuboj en la malpleno. Kaj nia krio de senpova kolero kontraŭ la Ĉielo havas ankaŭ pli profundan signifon: ĉar ni absolute rifuzas nian konsenton al la fifama kaj grandega malbono, kiun oni vizitis al ni, ĉar ni kategorie neas ĝian justecon, neniu sklava aŭ perversa malprotesto povas enradikiĝi en niaj koroj, neniu senespera kredo, ke la mondo havas nenian sencon aŭ signifon.

Reb Hersh, ni estas amikoj ekde la malnovaj tagoj en Yeshiva. Mi memoras, ke mi iam perdis la veluran saketon, en kiu mi tenis miajn filakteriojn. Vi ne matenmanĝis kaj vi pasigis duonan tagon serĉante ĝin, sed vi ne trovis ĝin. Mi ricevis alian saketon por teni miajn filakteriojn, sed vi ankoraŭ serĉas la malnovan.

Memoru, Reb Hersh, ke la tekstoj enskribitaj en miaj filakterioj temas pri la Israela Komunumo. Ne pensu, ke estas facile por ni judaj verkistoj. Estas malfacila, tre malfacila. La sama malfeliĉo okazis al ni ĉiuj, sed vi havas pretan respondon, dum ni ne silentigis ĉiujn niajn dubojn, kaj eble ni neniam povos silentigi ilin. La sola ĝojo, kiu restas al ni, estas la ĝojo pri kreado, kaj en ĉiuj penadoj de kreado ni provas alproksimiĝi al nia popolo.

Reb Hersh, estas malfrue, ni adiaŭu unu la alian. Niaj vojoj estas malsamaj, spirite kaj praktike. Ni estas la restaĵo de tiuj, kiuj estis forpelitaj. La vento, kiu elradikigis nin, disigas nin al ĉiuj anguloj de la tero. Kiu scias, ĉu ni iam renkontiĝos denove? Ni ambaŭ havu la meriton renkontiĝi denove en la estonteco kaj vidi kiel ĉio estos ĉe ni. Kaj mi esperas, ke tiam mi estos tiel juda kiel mi estas nun. Reb Hersh, ni brakumu unu la alian. . . . "