The story of Esperanto begins with a Jewish boy born 150 years ago in the city of Bialystok in Poland, then under Russian rule.
La rakonto pri Esperanto komenciĝas per juda knabo antaǔ 150 jaroj en la urbo Bialystok en Polio, tiam sub rusa regado.
His name was Ludwik Zamenhof. In Bialystok, people from different nations lived together - Germans, Poles, Russians and Jews.
Lia nomo estis Ludwik Zamenhof. En Bialystok homoj de diversaj gentoj loĝis kune – germanoj, poloj, rusoj kaj judoj.
They were at odds and hated each other. This little boy had an idea - their different languages were the source of hatred, and the language differences created a barrier between the city's residents.
Ili malakordis kaj malamis unu la aliajn. Ĉi tiu eta knabo havis ideon – iliaj diversaj lingvoj estis la fonto de ilia malamo, kaj la diverseco de la lingvoj kreis barilon inter la enloĝantoj de la urbo.
If they had a common language, they would probably get along, and the controversy and hatred would disappear all at once.
Se ili havus komunan lingvon, ili probable akordus, kaj la disputado kaj malamado tuj malaperus.
Many children have ideas about how to make the world better, ideas that are forgotten when they grow up.
Multaj infanoj havas ideojn pri plibonigo de la mondo, ideojn kiujn ili forgesas kiam ili adoltiĝas.
But this boy, Ludwik Zamenhof, devoted his life to promoting a common language between humans, a language that would bridge the differences between them.
Sed ĉi tiu knabo, Ludwik Zamenhof, dediĉis sian vivon al la antaǔenigo de komuna lingvo inter homoj, lingvo kiu transpontos la diferecncojn inter ili.
When Zamenhof was 14 years old, his family moved to Warsaw, where he went to high school. He did not forget his childhood idea of creating a common language for all the people of the world.
Kiam Zamenhof estis dekkvarjara, lia familio transloĝiĝis al Varsovio, kie li frekventis la mezlernejon. Li ne forgesis sian infanaĝan ideon krei komunan lingvon por ĉiuj homoj de la mondo.
At that time, students studied Latin, the language which was spoken by the Romans about two thousand years ago, and which is no longer a living language.
En tiu tempo studentoj lernis la latinan, la lingvo kiun parolis la romianoj antaǔ du mil jaroj, kaj kiu ne plu estis vivanta lingvo.
Zamenhof was of the opinion that he had found a ready-made language, which today was considered neutral and did not belong to any nation.
Zamenhof opiniis, ke li trovis jam faritan lingvon, kiun oni konsideris neǔtrala ĉar ĝi ne apartenis al iu ajn nacio.
But Latin was a difficult language to learn, and its grammar was very complicated. Zamenhof realized that Latin was not an appropriate solution.
Sed la latina estis malfacile lernebla lingvo, kaj ĝia gramatiko estis tre komplika. Zamenhof konstatis, ke la latina ne estas taǔga solvo.
He decided to try to invent a language himself, a language that would meet two requirements - it should be easy to learn and should be neutral, meaning it would not belong to any nation, so other peoples would agree to use it.
Li decides, ke li penos mem inventi lingvon, lingvon kiu plenumos du postulojn– ĝi devas esti facile lernebla kaj ĝi devas esti neǔtrala, kio signifas, ke ĝi ne apartenos al iu nacio, por ke homoj konsentu uzi ĝin.
If such a task were to be given today to a committee of experts, they would argue for years about what to do, and would probably not come to any conclusion in the end, since that task is, in fact, virtually impossible.
Se oni donus tiun taskon hodiaǔ al komitato de fakuloj, ili disputus dum jaroj pri tio kion oni faru, kaj probable ne alvenus fine al konkludo ĉar tiu tasko estas fakte preskaǔ neebla.
But Zamenhof, a young high school student, decided to invent a new language by himself, and with youthful naivety integrated with genius, he succeeded.
Sed Zamenhof, juna mezlernejano, decidis inventi novan lingvon sola, kaj kun junaĝa naiveco integrita kun genieco li sukcesis.
He had a natural talent for languages (his father and grandfather had been language teachers), and he already knew several languages (Russian, Yiddish, Polish, German, English, French, Latin, and Hebrew).
Li havis naturan talenton por lingvoj (lia patro kaj lia avo estis intruistoj de lingvoj), kaj li jam scipovis plurajn lingvojn (la rusan, la jidan, la polan, la germanan, la anglan, la francan, kaj la hebrean).
Thus, in a series of original decisions and choices, Zamenhof managed to design a complete, powerful language.
Tiel, en serio de originalaj decidoj kaj elektoj, Zamenhof sukcesis krei kompletan, potencan lingvon.
A language needs grammar rules and vocabulary. What would the grammar rules of the new language be? Zamenhof thought of all the languages he knew, and decided that if he took something from each one, the result would be a complete hodgepodge.
Lingvo bezonas gramatikajn regulojn kaj vortprovizon. Kio estos la gramatikaj reguloj de la nova lingvo? Zamenhof pensis pri ĉiuj lingvoj kiujn li konis, kaj decides, ke se li alprenus ion el ĉiu, la rezulto estus absoluta aĉa miksaĵo.
He decided to take the opposite approach - to remove everything unnecessary from the languages he knew, thus trying to reach the simplest common base.
Li decidis sekvi la kontraǔan aliron – forigi ĉion nenecesan de la lingvoj kiujn li konis, tiel penante atingi la plej simplan, komunan bazon.
And so he managed to compose a complete grammar of a language with merely 16 rules which could be written on one page!
Kaj tiel li sukcesis komponi kompletan gramatikon de lingvo kun nur 16 reguloj, kiujn oni povus skribi sur unu paĝo!
Here are the first five out of the sixteen rules of the language:
1. Each word is pronounced exactly as it is spelled.
Jen la unuaj kvin el la dek ses reguloj de la lingvo:
1. Ĉiu vorto estas prononcita precize kiel ĝi estas skribita
2. Words are stressed on the second to last syllable.
3. The definite article is invariable (no change for gender, case or number).
2. Vortoj havas akcenton sur la antaǔlasta silabo
3. La difinita artikolo estas nevaria (neniu ŝanĝo pro genro, kazo aǔ nombro)
4. Nouns always end in the letter O.
5. The personal pronouns are mi, vi, li, ŝi, ĝi, ni, ili.
4. Substantivoj ĉiam finiĝas per la litero O.
5. La personaj pronomoj estas mi, vi, li, ŝi, ĝi, ni, ili
You already know 5 of the 16 grammar rules of the language! In no other language in the world can one learn a third of its grammar after an hour of studying! That was exactly Zamenhof's goal - to create a language which is simple and easy to learn.
Vi jam konas 5 el la 16 gramatikaj reguloj de la lingvo! En neniu alia lingvo en la mondo oni povas lerni trionon de ĝia gramatiko post unu horo de studado! Tio estis percize la celo de Zamenhof – krei lingvon, kiu estos simpla kaj facile lernebla.
The task which remained was to gather vocabulary for the language. At first, Zamenhof thought of inventing new words.
La tasko kiu restis estis kolekti la vortprovizon de la lingvo. Unue, Zamenhof konsideris la inventadon de novaj vortoj.
But he knew that such an attempt had been made before, the invention of the artificial language called Volapük, in which all the words were invented - and that attempt had failed because no one could remember the words.
Sed li sciis, ke provo fari tion jam estis farita, la invento de la artefarita lingvo Volapuko, en kiu ĉiuj vortoj estis inventitaj – kaj tiu provo malsukcesis ĉar neniu povis memori la vortojn.
Therefore, Zamenhof decided to collect words from languages he knew, trying to choose as familiar words as possible, with words that appeared in more than one language being desirable.
Zamenhof decidis do kolekti vortojn el lingvoj kiujn li konis, penante elekti vortojn kiel eble plej familiarajn, kaj preferante vortojn, kiuj aperis en pli ol unu lingvo.
To make learning easier, he created a set of prefixes and suffixes to be added to basic root words, so that after learning the root words, learners could compose more words on their own, using the language rules, thus reducing the need to memorize new words.
Por plifaciligi la lernadon, li kreis aron da prefiksoj kaj sufiksoj por kombini kun la bazaj radikaj vortoj, por ke, post lernado de la radikaj vortoj, la lernantoj mem povu krei novajn vortojn per uzado de la reguloj de la lingvo, kaj tiel li malpliigis la bezonon memorigi novajn vortojn.
By the time Zamenhof graduated from high school, he already had a more or less ready language. The language he had created was simple, easy to learn and logical - yet precise.
Kiam Zamenhof diplomiĝis de la mezlernejo, li jam havis pli malpli pretan lingvon. La lingvo kiun li kreis estis simpla, facile lernebla kaj logika – tamen preciza.
Anything could be expressed by it, just like any other language. He told his friends at school about this newborn language, and some of them learned it from him and used it among themselves.
Oni povus esprimi ion ajn en ĝi, ĝuste kiel en iu ajn alia lingvo. Li rakontis al siaj amikoj en la lernejo pri la novnaskita lingvo, kaj kelkaj el ili lernis ĝin de li kaj uzis ĝin inter si.
When he finished high school, he and his friends had a party at his house, during which everyone spoke in the new language.
Je la fino de la mezlernejo la amikoj havis feston, en kiu ĉiuj parolis en la nova lingvo.
But how could Zamenhof spread the language around the world? At this time, there were no computers, TV or Internet. The phone was a new invention in America. What chance did he have, as a single person lacking means and status, to launch a new language?
Sed kiel Zamenhof povus disvastigi la lingvon tra la mondo? En tiu tempo ne ekzistis komputiloj, televido aǔ interreto. La telefono estis nova inventaĵo en Usono. Kian ŝancon li havis, individuo sen rimedoj kaj rango, lanĉi novan lingvon?